🚩सर्वव्यापी छत्रपती शिवाजी महाराज 🚩

🚩सर्वव्यापी छत्रपती शिवाजी महाराज 🚩

 

इतिहासाच्या पानांवर , रयतेच्या मनावर मातीच्या कणांवर, विश्वासाच्या प्रमाणावर, राज्य करणारा जाणता राजा म्हणजे मानवधर्म प्रतिपालक छत्रपती शिवाजी महाराज..!

महाराष्ट्र ही पुण्यवंतांची भूमी आहे. प्रभू रामचंद्राच्या पवित्र सहवासाने पावन झालेली भूमी आहे. निसर्गाचे देणं महाराष्ट्राला भरपूर लाभले आहे. गौरवशाली राजपरीवारांनी महाराष्ट्राला सुजलाम्- सुफलाम् केले. हजारो वर्ष निघून गेले प्रजाजन आनंदात होती;पण काळाची दृष्ट लागली.इसवी सन १२९३ साली आत्मविस्मृतीची एक भयंकर टोळधाड महाराष्ट्र कोसळली. महाराष्ट्रा मध्ये सन १३१३ पासून अनुक्रमे खिलजी, तुगलक, बहमनी, बिदरची बरीदशाही, वऱ्हाडची इमादशाही, अहमदनगरची निजामशाही, विजापूरची आदिलशाही, खानदेशाची फिरकी, दिल्लीचे मोगल या सुलतानांचा आमंल होता. खिलजीने देवगिरीचे यादव साम्राज्य बुडवले आणि महाराष्ट्र गुलामगिरीच्या वरवंट्याखाली भरडला गेला. सुलतानांनी आणि महाराष्ट्राच्या अक्षरक्ष: वाभाडे काढले.

ज्ञानेश्वर माऊली व संतांची मांदीयाळी हा स्मृतीचा कचरा निघून काढण्याचा प्रयत्न करीतच होती.

‌ चितोडच्या सिसोदिया घराण्यातील शिवरायांचे पूर्वज राजपूत वंशाचे होते. याच वंशातील वेरूळचे बाबाजी भोसले यांना दोन आपत्ते होती;मालोजी आणि विठोजी. निजामशहाने मालोजींना पुणे व सुपे प्रांत जहागिरी देऊन आपल्या पदरी ठेवले. मालोजी आणि उमाबाई यांना शहाजी आणि शरीफजी अशी दोन आपत्ते होती.प्रकाशाची ही ज्योत पुढे शहाजी

राजांच्या हदयात प्रकट झाली. पुढे त्यांचा शूरपणा व पराक्रमाचा वसा त्यांच्या मुलांनी उचलला. सिंदखेडचे लखुजी जाधव यांची मुलगी ‘जिजाबाई’ शहाजीराजांचा विवाह झाला.

‘शहाजीराजे’ अहमदनगर जवळ मोगलांवरती त्यांनी लढाई जिंकली. नंतर त्यांना निजामांच्या पदरी अपमान सहन करावा लागला.शहाजीराजेनां मराठीपणाचा मोठा अभिमान वाटे.पण सुलताना पुढे काही चालत नव्हते. शेवटी त्यांनी आदिलशहा विरुद्ध बंड केले. निजामशाही बुडवण्याचा चंग बांधला. आदिलशहा व शहाजहानने एकत्र येऊन निजामशाही बुडविली. पुढे शहाजीराजांचे

मराठीशाहिचे राज्य बनवण्याचे स्वप्न अधुरे राहिले. स्वराज्यसाठी शहाजीराजांनी त्याग तयार केला. जिजाऊवर पुणे जहागिरी झोपून आपण बंगलोरची राजधानी सांभाळत होते व २३जानेवारी १६६४ ला ते स्वर्गवासी झाले.

कर्नाटमध्ये होंदेगिरी येथे शहाजीराजांची समाधी आहे.

सव्वा तीनशे वर्षाच्या भीषण काळोखा नंतर उषःकाल झाला. सह्याद्रीच्या कुशीत, शिवनेरीवर तो छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या जन्माने. सव्वातीनशे वर्षांनी सुवर्ण मुहूर्त आला अन् महाराष्ट्राचा दरवाजे ठोठऊ लागला. कलियुगाला ग्रहण लागलेले नष्ट होणार होते. शालिवाहन शके १५५१ फाल्गुन वद्य तृतीयेला शिशिर ऋतूत, हस्त नक्षत्रावर शुक्रवारी ११फेब्रुवारी १६३० रोजी जिजाऊ मासाहेबांच्या उदरी पुणे जिल्ह्यातील शिवनेरी किल्ल्यावर महाराष्ट्राला पुत्र झाला,अन् सगळीकडे आनंदी- आनंद झाला. हिंदुस्तानाचा भाग्यविधाता बाल- शिवबा जन्माला आले. १६३० हे शिवयुग सुरू झाले.

(इंग्रजी वर्षाप्रमाणे १९ फेब्रुवारी १६३०) एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावर ‘शिवाई’ देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा आणि मराठ्यांचे स्वराज्य स्थापन करावे अशी प्रार्थना केली. म्हणून या मुलाचे नाव “शिवाजी” ठेवले गेले

‘हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक’, महाराष्ट्राचे ‘आराध्य दैवत’ “छत्रपती शिवाजी महाराज” यांच्या जन्म दिनाचे औचित्य साधून मोठया धूम धडाक्यात आपण ‘ शिवजयंती ‘ चा सोहळा आपण साजरा करतो. भोसले कुळातील या सुपुत्राने विजापूरच्या आदिलशाही विरुद्ध आणि मोगल साम्राज्या विरुद्ध ऐतिहासिक संघर्ष करून ‘हिंदवी स्वराज्य’ स्थापन केले.

शिवरायांचे महाराष्ट्रातील बालपण धामधूमित गेले. आज या किल्ल्यावर उद्या त्या किल्ल्यावर अशी धावपळ चालू होती. जिजाऊ लहानग्या शिवबाला घेऊन पुणे जाहागीरीत आल्या. त्यांनी पूणे गाव पुन्हा नव्याने वसवले. दिवस झपाट्याने निघून जात होते. शिवबा फार चाणाक्ष होत होता. सभोवतांच्या परिसरात तो अत्यंत सुक्ष्म अभ्यास करीत असे. त्याचे निरीक्षण शक्ती अफाट होती. आईने सांगितलेलं रामायण, महाभारत, मारुतीच्या गोष्टी त्याला फार आवडत असत.आपण हे श्रीकृष्ण, भीम ,अर्जुन यांच्याप्रमाणे पराक्रम गाजवावा असे शिवबांना वाटत असे. त्यावेळी वडिलांचा पराक्रमाच्या गोष्टी लहानग्या शिवबांच्या कानी पडत. शिवाजी राजे लहानाचे मोठे होत असताना, मोठे झाल्यावर प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले. आणि शिवाजी महाराजांच्या हिंदवी स्वराज्याचे स्वप्न साकार करण्यासाठी राजमाता आई जिजाऊंनी महाराजांना मार्गदर्शन केले.

शिवबा सात वर्षाचे झाले अन् त्यांच्या शिक्षणाला प्रारंभ झाला. अल्पावधितच शिवबा लिहिण्या -वाचण्याच्या कलेत पारंगत झाले. रामायण , महाभारत, भागवत यातील गोष्टी ते स्वतः वाचू लागले. शहाजीराजांनी शिवरायांना युद्धकला शिकवण्यासाठी काही पारंगत सरदारांची नेमणूक केली. शिवाजी महाराज यांचे गुरु दादोजीं कोंडदेव होते असाही संदर्भ अनेक ठिकाणी आढळतो आहे .त्यांनी शिवरायांस घोड्यावर बसणे. कुस्ती खेळणे, दांडपट्टा फिरवणे, तलवार चालवणे अशा धाडसी कला क्रीडांचे बालपणा पासूनच ज्ञान अवगत होत गेले. स्वाभाविक नेतृत्वाची व गुणवत्तेची जीद्द करुन त्यांनी अनेक खेळात निपुणता मिळवली.

‌ त्या काळात अगदी लहानपणीच लग्न करण्याची पद्धत होती.१४ मे १६४० मध्ये ‘सईबाई निंबाळकर’ यांच्यासोबत लाल महाल पुणे येथे शिवाजी महाराज यांचा विवाह संपन्न झाला. एकूण राजांना आठ लग्न करावी लागली. व्यवहारीक राजनीति चालू ठेवण्यासाठी महाराजांना ही लग्ने करावी लागली.

महाराज प्रथम सईबाई निंबाळकर यांच्याशी पार पडला, त्यानंतर सोयराबाई मोहिते, पुतळाबाई पालकर, सकवार बाई गायकवाड, काशीबाई जाधव, सगुनाबाई शिंदे यांच्याशी विवाह संपन्न झाले. शिवाय गुणवंतीबाई इंगळे ,लक्ष्मीबाई विचारे यांच्याशीही झाला.

सन १६४६ साली पुण्याच्या निकट असलेल्या रायरेश्वरच्या देवालयात रायरेश्वराला साक्ष ठेवून आपल्या मावळ्यांच्या सह शिवाजी महाराजांनी ‘हिंदवी स्वराज्य स्थापनेची’ शपथ घेतली. तेंव्हा शिवबांचे वय होत केवळ १६ वर्षाचे. छोट्याशा मित्र मंडळींचे रूपांतर आता बऱ्यापैकी मोठ्या मावळ सेनेमध्ये झाले होते. त्यामध्ये तानाजी, सूर्याची, बाजी ,चिमणाजी, गोंदाजी इत्यादी शूर वानरसेनाच भरती झाली होती. शिवरायांच्या बाल चमू सेनेमध्ये १८ पगड जाती जमातींचे सवंगडी सामिल झाले. जिजाऊने त्यांना एकच धर्म शिकवला होता तो म्हणजे ” माणूसधर्म ” शिवबारायांनी तडक रायरेश्वरचे मंदिर गाठले आणि शंकराच्या पिंडीवर त्यांनी व त्यांच्या सवंगड्यांनी आपल्या ‘रक्ताचा अभिषेक’ केला व हिंदवी स्वराज्य स्थापनेची प्रतिज्ञा केली जुलमी आक्रमणांचा अगर आमच्या रक्ताचा मळवट भरून ‘आम्ही मातृभूमीचे सौभाग्य प्रात: कालच्या सूर्यप्रमाने तेजस्वी ठेवू ‘ आम्हाला तुझा आशिर्वाद असू दे. जय शिवशंकर ;हर हर महादेव सर्वाचा उत्साह द्विगुणीत झाला. सर्वजण परकी सत्तेविरुद्ध पेटवून उठलेले एके दिवशी आदिलशहाचा एक दुर्लक्षित उंच किल्ला हळूच पटकावला तो म्हणजे ‘तोरणगड’ आणि शिवबाने तोरण्याला ‘स्वराज्याचे तोरण’ बांधले.

‘तोरणा’ हा कानद खोऱ्यातील गड, समुद्र सपाटीपासून ४६०६ फुट उंचीचा डोंगरी किल्ल्यातला मोठा बाका आणि मजबूत किल्ला होता.

‘तोरणा गडावर’ विजय १६४७ मध्ये सतरा वर्षाच्या शिवाजी महाराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला तोरणगड जिंकला. स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरण गडावर सापडलेले काही धन मुरुमदेवाच्या डागडुजी साठी खर्च झाले व शिवरायांनी या किल्ल्याला ‘राजगड’ असे नाव दिले. बिनीच्या दरवाजावर भगवा झेंडा फडकू लागला. प्रतिपदेची चंद्रलेखा आज साडेतीनशे वर्षे नंतर उगवली होती. तोरणागड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले. शिवरायांच्या नावाने जहागिरीचा राजकारभार सुरू झाला होता. शहाजीराजांनी शिवरायांसाठी स्वतंत्र अशी राजमुद्रा तयार केली होती.

प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिताशा हसुनो:शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते.”

 

“ज्याप्रमाणे कलेकलेने चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो तसेच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा तिच्या लौंकिक वाढत जाईल.

तेव्हा पासून ‘शिवराय’ हे चलन जारी झाले व फारसी -संस्कृत शब्दकोश बनवला आणि ‘संस्कृत शब्द’ वापरणे.कृष्णदेवज्ञ’ नामक ज्योतिष्यांनी ग्रंथ लेखन करावे असे आदेश दिले व त्यांच्याकडून’करणकौस्तुभ’ नामक ग्रंथ ही लिहून घेतला.

‘स्वराज्य’ हवे तशी स्व-भाषा ही हवी. ‘स्व’ धर्म ही हवा. त्याचबरोबर दुसऱ्या धर्माचा द्वेष ही नको. असे शिवरायांचे ‘तत्व” होते.

चंद्रराव मोरे हा आदिलशाही इमान राखणारा जावळीचा सरदार होता. शहाजीराजे व शिवाजीराजे यांच्याविरुद्ध तो आदिलशहाकडे सतत तक्रारी करीत असे. चंद्ररावाला धडा शिकवण्यासाठी सण १६५६ मध्ये शिवरायांनी रायरीचा किल्ला जिंकला. शिवराय स्वतः गुप्त विषांतराने कोकणात कल्याणच्या बाजू उतरले आणि प्रत्येक बहादूर मावळ्याला एक एक कामे दिली. दादाजी रांझेकराना कल्याण आणि सखू कृष्ण लोहकरे यांना भिवंडी जिंकण्यास सांगितले. लोहगड, तुंग, तिकोण, विसापूर, राजमाची, प्रबळगड, सरसगड यासारखे ४० किल्ले स्वराज्यात आणले आणि कल्याण आणि भिवंडी ही महत्त्वाची ठाणी २४ ऑक्टोंबर १६५७ रोजी काबीज केली. स्वराज्याचे पहिले आरमार सागरावर तरंगत होते. स्वराज्याचा पहिला ‘सागराध्यक्ष’ दर्यासंग यास नेमले.

शिवरायांनी या सागरी शत्रूंचा कायमचा बंदोबस्त करण्यासाठी आरमार निर्माण केले. ‘मायनाक भंडारे’ हा स्वराज्याचा शूर सरदार होता महाराजांनी त्याला आरमाराची जबाबदारी दिली होती. आरमाराच्या बळावर परकीयांने कोकणचा समुद्र ताब्यात ठेवला होता. महाराजांनी ‘कल्याण’ येथे (२४ ऑक्टोबर१६५७ )रोजी ‘स्वराज्याच्या आरमाराची मुहूर्तमेढ’ रोवली. तिथे एक किल्ला बांधला त्याला नाव ‘दुर्गाडी’ असे दिले.समुद्रातील जुने किल्ले जिंकून ताब्यात घेतले. सुवर्णदुर्ग, विजयदुर्ग यांसारखे ‘जलदुर्ग’ दुरुस्त केले. शिवरायांनी मालवण नजीकच्या कुरटे या बेटांवर ‘सिंधुदुर्ग’ हा जलदुर्ग बांधला. तसेच मुंबईजवळ ‘खांदेरीचा किल्ला’ बांधला. मराठ्यांच्या आरमारामुळे इंग्रज,पोर्तुगीज, सिद्दी आणि डच सागरावरील शत्रूंना त्यांचा दरारा वाटु लागला. त्यामुळे शत्रूंचा स्वराज्याला होणारा त्रास कमी झाला. शिवरायांनी स्वतंत्र आरमाराचे उभारणी करून त्यांच्याकडून आपले सागरी हद्द निश्चित करून किनारा पट्टी लगतच्या भागावर स्वामित्व प्रस्थापित केले. आपला समुद्र किनारा सुरक्षित केला. मध्ययुगीन काळातील भारतात शिवरायांनी उभे केलेले पहिले ‘स्वकीय आरमार’ होय. त्यामुळे छत्रपतींचा ‘भारतीय आरमाराचे जनक’ म्हणून गौरव केला जातो.

शिवरायांनी वनदुर्ग, गिरीदुर्ग आणि जलदुर्ग या तिन्ही प्रकारचे किल्ले बांधले जलदुर्गांना ‘जंजिरा’ असेही म्हणतात. त्यांनी ‘हिरोजी इंदुलकर’ यांसारख्या तज्ञांकर्वी राजगड ,प्रतापगड, सिंधुदुर्ग इत्यादी अनेक नवीन किल्ले बांधले. त्याचप्रमाणे रायगड किल्ल्याची नवीन उभारणी केली. इतकेच नव्हे तर विजयदुर्ग, तोरणा, रांगणा इत्यादी जुन्या किल्ल्यांची दुरुस्ती केली. शिवरायांचे सुमारे 300 किल्ले बांधले गेले होते. युद्ध असो वा राजकारभार शिवरायांचे व्यवस्थापन कौशल्य सर्व क्षेत्रात आदर्शवत असेच पाहायला मिळते.

पश्चिम घाटातील आणि कोकणातील ४० किल्ल्यांवर विजय मिळवल्यामुळे कोकण भागात स्वराज्याचा विस्तार खूप झाला. मोरोपंतांनी जावळीच्या खोऱ्यातील एक किल्ला बांधुन पूर्ण केला. गडाच्या पूर्वेला महाबळेश्वराचा प्रचंड पहाड आणि दक्षिणेस आणि उत्तरेसही उंच उंच पर्वत अन् पश्चिमेस वेढलेला असा हा किल्ला होता. संपूर्ण मावळ पट्टीत असा बळकट किल्ला नव्हताच. म्हणून शिवरायांनी या गडाचे नाव ‘प्रतापगड’ ठेवले. या गडावर ‘अर्जोजी यादवास’ प्रथम ‘किल्लेदार’ म्हणून नेमले; आणि पुरंदरचा किल्लेदार ‘नेताजी पालकर’ यांची सरनोबत पदी नेमणूक केली.

‘अफजलखान’ लहानपणापासून विजापूरच्या दरबारात होता. आदिलशाही मधील सर्वात मोठा सरदार होता. शिवाजी महाराजांची वडील शहाजीराजांना दगाबाजी करून पकडून, साखळदंडांनी जखडून शहाजीराजांना विजापुरात घेऊन गेला. अफजल खानाने विजापूर दरबारात शपथेचा विडा उचलला होता की, मी ‘शिवाजीला खतम करेन’ खानाच्या अंगी रेड्याचे बळ होते.पोलादी प्रहार खान सहजपणे वाकवत असे. त्याला आपल्या ताकतीची घमेंड होती. त्याने हिंदूंची अनेक मंदिरे फोडून काढली तुळजाभवानी मंदिर यांनेच फोडले. खानाने पंढरपूर मध्ये गाईची कत्तल केली. स्त्रियांच्या अत्याचार केले. खान फार क्रूर कपटी व धर्मवेढा होता. अफजलखान महापापी होता.

शिवरायांनी माँसाहेब जिजाऊ यांचा आशीर्वाद घेतला आणि आजारी असणा-या सईबाईंचा निरोप घेऊन शिवराय प्रतापगडावर आले. अशातच

(५ सप्टेंबर १६५९) रोजी सौभाग्यवती सईबाई राणी साहेब मृत्यू पावल्या. सर्वच बाजूने स्वराज्यात संकट आले होते.म्हणून शिवरायांनी अफजलखानाला प्रतापगडावर बोलावले.अफजल खान व शिवाजी महाराज यांची भेटीची जागा प्रतापगडीवर गडावरील छावणीवर

( १९ नोव्हेंबर १६५९ )रोजी दुपारी भेट ठरली.शिवाजी महाराजांना अफजलखानाच्या दगाबाजीची कल्पना असल्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून चिलखत चढवले आणि सोबतच बिचवा तसेच वाघनखे ठेवली. बिचवा चिलखतामध्ये दडविला होता, तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आत वळवलेले असल्यामुळे दिसणारे नव्हते. शिवाजी महाराजांच्या सोबत ‘जीवा महाला’, तर अफजलखान सोबत ‘सय्यद बंडा’ हा प्रख्यात दानपट्टेबाज होता. भेट प्रतापगड वरील एका छावणी मध्ये ठरली. भेटीच्या वेळी अफजलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजी महाराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याचवेळी खानाने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतांमुळे ते बचावले. अफजलखानाचा दगा पाहून महाराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली, त्याच वेळी अफजलखानाच्या प्राणांची आरोळी सर्वत्र पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीराजे वर दांडपट्टयाचा जोरदार वार केला, तोच वार तत्पर जिवामहालने स्वतःवर झेलला म्हणून शिवाजी राजांचे प्राण वाचले. त्यामुळे “होता जीवा म्हणून वाचला शिवा” ही म्हण प्रचलित झाली. विजापूरचा सर्वात बलाढ्य सरदार शिवरायांनी हा हा म्हणताच धुळीस मिळवला व शिवरायांचे नाव सगळीकडे दुमदुमले त्याच्या पराक्रमाचे पोवाडे सह्याद्रीच्या कड्या कपारीतून घुमू लागले.

आदिलशहासाठी हा जबरदस्त पराभव होता. शिवरायांचा हा खूप मोठा विजय होता. मोठ्या शिताफीने स्वराज्यावरील संकट टळले होते.

शिवाजी महाराजांनी पन्हाळगडाकडे कुच केले( २ मार्च १६६०) रोजी ते पन्हाळ्यात पोचले. महाराज पन्हाळगडावर असताना सिद्दी जोहरने ‘पन्हाळगडाला चौफेर वेढा’ घातला. (१० एप्रिल १६६०)रोजी ते पन्हाळ्याच्या पायथ्याला येऊन वेढ्यात सामील झाले. चार महिने उलटले तरी सिद्धीचा वेढा उठणार नाही. अशी चिन्हे दिसू लागतात विशाळगडावर जाण्याचा शिवरायांनी विचार केला.

‘सिद्धी जोहर’ हा क्रूर होता. त्याची शिस्त पण कडक होती. शिवरायांनी त्याच्या वेढ्यातून निसटुन जाण्यासाठी एक योजना आखली.( १३ जुलै १६६०) रोजी रात्री शिवाजी राजे व त्यांची मंडळी सिद्धी जोहरचा मगरमिठीतून शिताफिने काळाकुट्ट अंधारातून गुप्त रस्त्याने निसटले. बाहेर तुफान पाऊस कोसळत होता. पण त्या भीषण अंधारातही सिद्धीच्या हेरांनी या मावळ्यांना शिवरायांचा बाहेर पडताना पाहिले.

शिवरायांनी दोन पालख्या सज्ज केल्या. एकीतून शिवराय अवघड वाटेने बाहेर जाणार दुसरीतून शिवरायांचा वेश धारण केलेली व्यक्ती राजदिंडी दरवाजातून बाहेर पडणार. दुसरी पालखी शत्रू सेनेला सहज दिसणार असल्याने ती पकडली जाणार आणि शिवाजी राजाच पकडल्याचे समजून शत्रू जल्लोष करणार, एवढ्यात शिवराय वेढ्यातून निसटून आगेकूच करणार अशी ती योजना होती. त्यासाठी एक बहादुर तरुण तयार झाला. तो दिसायला शिवरायांसारखा होता त्याचे नाव होते ‘शिवा काशिद’ शिवरायांच्या सेवेतील केशभूषा करणारा तो सेवक होता तो मोठा धाडसी आणि चतुर होता. शिवराय दुसऱ्या अवघड वाटेने गडा बाहेर पडले. सोबत बाजीप्रभू देशपांडे आणि त्यांची निवडक बांदल मावळे होते. इकडे थोड्यावेळाने शिवा काशीदचा डाव उघडकिस पडला. सिद्धीने संतापून तात्काळ शिवा काशिदला ठार केले. शिवरायांसाठी स्वराज्यासाठी शिवा काशिद कामी आला.

महाराज मोठे युक्तीने भर पावसात मध्यरात्री गडावरून सटकले. सिद्दी जोहरची पाटलाग करतच होती. पण बाजीप्रभू देशपांडेंनी मोठ्या शौर्याने अवघ्या तीनशे मावळ्यांनीशी विजापूरच्या सेनेचा सागर घोडखिंडीत रोखून धरला. सिद्दी जोहरचे सैन्य व मराठा मावळे आणि बांधल देशमुख हात घाईची लढाई सुरू होती. ती पन्हाळगडापासून काही अंतरावर घोडखिंडीत होती. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरकार ‘बाजीप्रभू देशपांडे’ यांनी शिवाजी राजेंना विनंती केली ,की त्यांनी विशाळगडासाठी पुढे कुच करावी आणि खंडीतील लढाई ते स्वतः लढतील विशाळगडावर पोहोचल्यावर तोफांची सलामी द्यावी म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहोचले असा संदेश मिळेल. बाजीप्रभूंनी वचन दिले की जोपर्यंत तोफांचा आवाज ऐकू येणार नाही तोपर्यंत सिद्दिजोहरला खिंडीमध्ये झुंजवत ठेवीन. बाजींच्या विनंती ला शिवरायांनी मूक मान्यता दिली आणि विशाळगडाकडे प्रयाण केले. बाजी ने सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्त केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणाची बाजी लावली. सारा देह रक्ताने न्हाऊन निघला पण तो मागे हटले नाही. स्वतः घायाळ झालेले बाजी एक ठिकाणी बसले पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्यावेळाने तोफांची सलामी कानी आली. राजे गडावर पोहोचल्याचा संदेश समजताच बाजीप्रभूंनी ‘प्राण’ सोडले. महाराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. ते म्हणाले बाजीप्रभू देशपांडे स्वराज्यासाठी धारातीर्थ पडले. म्हणून स्वराज्याचे पाऊल पुढे पडले. त्या स्वामीनिष्ठांच्या रक्ताने घोडखिंड पावन झाली. ‘पावनखिंड’ या नावाने इतिहासातील अमर झाली. धन्य ते वीर आणि धन्य धन्य तो बाजीप्रभू!

शिवरायांच्या वाढत्या राज्यविस्ताराला आळा घालण्याच्या उद्देशाने औरंगजेबाने चिडून त्याचा मामा शाहिस्तेखान्याला दख्खनच्या मोहिमेवर पाठवले व जीवावर बेतणारे एकेक भयंकर प्रसंगाला शिवराय तोंड देत होते. शिवराय विशाळगडावरून यावेळी तळकोकण, शृंगारपूर, महाड मार्गे राजगडावर आले. लाल महालात सशस्त्र सैनिकांचा खडा पहारा असताना खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी महालात शिरून खानाला संपवण्याचा धाडसी निर्णय घेतला.

शाहिस्तेखान शूर, अनुभव ही शासक होता. औरंगजेबाने शिवाजीचा बिमोड करण्यासाठी त्याला एक लाख फौज दिली होती.शाहिस्तेखान पुण्यात आला अन् लाल महालात मुक्काम ठोकला. त्याच्या फौजींनी लाल महालभोवती तळ दिला. एक वर्ष गेले, दुसऱ्या वर्षी केले, पण खान काही लाल महालातून मावेना. उलट तो अधून मधून आपली फौज भोवतालच्या मुलाखात पाठवी. रयतेची गुरे ओढून आणी, शेतीची नासधूस करी.अशा रीतीने पुण्याच्या भोवतालचा मुलूख उध्वस्त केला. शाहिस्तेखानाची खोड मोडायचीच असे शिवरायांनी ठरवले. शिवरायांनी दिवस निश्चित केला.( ५ एप्रिल १६६३)च्या मध्यरात्री महाला जवळून जाणाऱ्या एका लग्नाचे मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या मावळ्यांच्या सह शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले. महालाचा कानाकोपरा माहित असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानाच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कुठेतरी झटापट चालू सुरू झाली यामुळे शाहिस्तेखानाला जाग आली, तेवढ्यात शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचवण्यासाठी सरळ खिडकीतून उडी घेण्याचा प्रयत्न केला. शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राण्यावर बेतण्याऐवजी त्याचे तीन बोटे कापली गेली या प्रकरणामुळे मुघल साम्राज्याची नाचक्की झाली व ती स्वराज्याच्या फायद्याची ठरली. मुघल सत्तेला बसलेला हा मोठा तडाखा होता. शिवराय फक्ते होऊन आले. तोफा उडाल्या सर्वत्र महाराष्ट्रात आनंदी आनंद झाला. शाहिस्तेखान शिवरायांना घाबरून थेट बंगाल प्रांतात गेला.

औरंगजेबाच्या फौजा महाराष्ट्र धुमाकूळ घालत होत्या. तेव्हा बादशहावर जबर वचक बसवण्यासाठी शिवरायांनी सुरतीवर छापा घातला. अन्याय व कर लावून बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रित्या होत असलेल्या खजिना यामुळे शिवराय चिंतेत होते.अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर महाराजांनी एक उपाय शोधून काढला, तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली ‘सुरतेची पहिली लूट’.सुरतेची लूट करण्यासाठी (५ जानेवारी १६६४ )रोजी शिवराय सुरतेत दाखल झाले.

आजचे गुजरात शहरातील ‘सुरत’ हे शहर तत्कालीन मोगल राज्यात होते. आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत व शहरांमध्ये गणले जात होते. शिवाजीरायांच्या आज्ञेनुसार स्त्रियां,मुलेआणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशीदी चर्च यांसारख्या देवस्थांनानाही संरक्षण दिले.सूरतेच्या लुटीमुळे मोगल सत्तेला आव्हान दिले गेले आणि स्वराज्याच्या खजिन्यात भर पडली या दोन गोष्टी साध्य झाल्या.

सुरतेच्या लुटीमुळे औरंगजेब बादशहा बिथरला. त्याचा पराक्रमी सेनापती मिर्झाराजे जयसिंग ला प्रचंड सैन्यासह पुरंदरच्या किल्ल्यावर पाठवले.

( ३ मार्च १६६५ )रोजी मिर्झाराजे व जयसिंग फौजेनिशी पुण्यात पोचले. या ठिकाणी पुरंदरचा किल्लेदार ‘मुराजबाजी’ जयसिंग च्या जाहगिरीच्या आमिषाला न बळी पडता, स्वाभिमानी पराक्रमाची शर्थ जिंकली. या लढाईत ‘मुरारबाजी’ मारला गेला. प्रत्येक वेळी जिंकू किंवा यशस्वी होऊ असे होत नाही ,तर जिंकण्यासाठी चार पावले माघार घ्यावी लागते. महाराजांच्या तत्वानुसार ‘माघार घेणे म्हणजे क्षणभराची विश्रांती घेणे’ तरच, आपले कार्य होते.

(११जून १६६५)रोजी शिवरायांनी जयसिंग ची भेट घेऊन ‘तह’ केला आणि तहाच्या अटीनुसार २३ किल्ले आणि चार लक्ष होनांचा मुलुख देण्यासह, बादशाही एकनिष्ठ राहण्याविषयी अनेक अटी घातल्या.मुघलांची राजधानी असलेल्या दिल्लीत आग्रा येथे पुत्र संभाजीसह औरंगजेबासम्राज होण्याची कबूल करावे लागले शिवरायांनी नाकुशीनेच हात स्वीकारला पण या तहानुसार शिवराय( ५ मार्च १६६६)रोजी औरंगजेबाची भेट घेण्यासाठी दिल्लीला निघाले, सोबतच९वर्षाचा संभाजी युवराज होता.

शिवाजी राजे (१२ मे १६६६) रोजी दुपारी आग्रा येथे पोहोचले. औरंगजेबच्या दरबारात त्यांना एकनिष्ठ सरकारांच्या समवेत उभे करून शिवरायांसारखे राजेंचा अपमान केला. या अपमानामुळे नाराज होऊन शिवराय तडक दरबाराबाहेर पडले. तेव्हा बादशहालादेखील हा अपमान वाटला. त्याक्षणी शिवरायांना अटक करून ठेवण्यात आले.महाराज मिर्झाराजे जयसिंग यांच्या कैदीत होते. त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवण्यात आला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटके साठी प्रयत्न फोल पडत होते. शेवटी महाराजांनी योजना आखली. आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतीचे स्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठवण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटार्‍या बारकाईने तपासून पाहत होते. पण काही दिवसांनी ढिलाई होऊ लागली. या गोष्टीचा फायदा घेऊन (१७ ऑगस्ट १६६६) रोजी‌ शिवाजी राजे संभाजी राजेंना घेऊन पेटाऱ्यांमध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले व कोणा संशय येऊ नये. यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू ‘हिरोजी फर्जंद’ हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांच्या अंगठी दिसल्या अशा पद्धतीने बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करत होता. शिवरायांवर दूरवर पोहोचल्यावर हे खात्री झाल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. अशा प्रकारे मोठ्या युक्तीने बादशाच्या हातावर तुरी देऊन शिवरायांनी आपली सुटका करून घेतली.

शिवरायांनी जयसिंगला दिलेले २३ किल्ले अजूनही मोघलांकडेच होते. तेव्हा जिजाऊ म्हणाल्या, ‘शिवबा कोंढाण्यासारखा सारखा बळकट किल्ला ताब्यात असणे बरे नाही’. तो परत मिळव.जिजाऊ आऊसाहेबांना ‘कोंढाणा’ स्वराज्यात यावा अशी इच्छा होती. शिवाजी महाराजांनी कोंढाण्याची कामगिरीचा ‘तानाजी मालुसरे’ यांच्याकडे सोपवली. ‘तानाजी मालुसरे’ म्हणजे महाराजांचा ‘जीव की प्राण’. तानाजी म्हणजे ‘सह्याद्रीचा वाघ’ महाड जवळ ‘उमरठ’ गावचा बेडर व्यक्ती. महाराजांनी सांगावे आणि त्यांनी करावे असा शिरस्ता पडला होता. तानाजींच्या मुलाचे लग्न जवळ आले होते; परंतु तानाजी म्हणाला, आधी “लगीन कोंढाण्याचं, मग माझ्या रायबाचं”. एके दिवशी

(४ फेब्रुवारी १६७०)रोजी रात्रीच्या भयाण अंधारात तानाजी डोणगिरीच्या कड्यापाशी आला आणि त्या सरळसोट सुळक्यावर तानाजी आपले तीनशे मावळ्यांसकट चढून गेला. कोंढाणा युद्धात तानाजी मालुसरे व उदयभान राठोड परस्पर वार लागून धारातीर्थ पडले. कोंढाणा जिंकावा ही आऊसाहेबांच्या मनातील इच्छा तानाजींनी व सूर्याची मालुसरे यांनी पूर्ण केली. परंतु ती करत असताना तानाजी सूर्यमंडळ भेदून गेले व त्यांच्या मृत्यूची बातमी शिवाजी महाराजांना समजले तेव्हा , राजे धावत सिंहगडावर आले त्यांना कळले की त्यांचा लाडका तान्या त्यांना सोडून गेला. राजाने हंबरडा फोडला आणि राजे म्हणाले; “गड आला पण सिंह गेला”. म्हणजेच सिंहगड जिंकला, परंतु एका किल्ल्यासम असणारा तानाजी मात्र आम्ही गमावला.सभासद बखरीत त्यांचे शब्द नोंदवून गेले.

शिवरायांनी मावळ्यांच्या जोरावर केलेल्या पराक्रमाने शेवटी स्वराज्य उभे राहिले. शत्रूवर वचक बसला. शेवटी शेकडो वर्षानंतर सर्व धर्मांना समतेने वागवणारा प्रजेला न्याय येऊ सुख देणारा राजा महाराष्ट्रात निर्माण झाला होता पण स्वराज्य निर्माण झालेला आहे हे जगाला कळायला हवी म्हणून शिवरायांनी अभिषेक करून घेण्याचे ठरवले.

गडावर पाथरवटांनी दगड घडवले, लोहाराने भाता फुंकला, सुतार, गवंडी, मजूर ,भिस्ती अशी सारी माणसे कामाला लागली.स्वराज्य इमारत खात्याचा मुख्य ‘हिरोजी इंदुरकर’ होते. महाराजांनी त्यांच्याकडे रायगड बांधकाम सोपवले होते. इंदुरीकरांनी राज्यसभा व जगदीश्वराचे मंदिर बांधले .सुंदर मनोरे उभे केले. कारंजे तयार केले. महादरवाज्याच्या दोन्ही वरच्या बाजूस सिंहाचे शिल्प बनवले. राजवाडा १२ महाल १८नगारखाने आणि राजगादी तयार झाली. ‘राजगड’ ही स्वराज्याची पहिली ‘राजधानी’ सजली. राजगड ‘राजधानी’ असलेले स्वतंत्र मराठा राज्य शिवाजी महाराजांनी उभे केले. महाराजांनी हिरोजींच्या कामावर खुश होऊन हिरोजींना बक्षीस मागायला सांगितले, तेव्हा हिरोजीने “सेवेचे ठाई तत्पर हिरोजी इंदुलकर” अशी पाटी लावण्याची आज्ञा मागितली. रायगडावरील श्री जगदीश्वराच्या मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या उंबरठ्याखाली ती पाहायला मिळते.

श्री काशी क्षेत्रातील आग्र पूजेचे अधिकारी| सकळ विद्याचे स्वामी| हे पैठणचे. वेदविद्याची व्यक्तीची सेवा व ज्ञानाचा प्रसार ‘ गागाभट्ट उर्फ विश्वेश्वर भट्ट’यांनीच केला होता. शिवाजी महाराजांची किर्ती ऐकून ते महाराजांनी भेटले अन् म्हणाले; स्वराज्य, धर्मराज्य ,शिवराज्य निर्माण केले. शिवाजीराजा छत्रपती झालाच पाहिजे. असे गागाभट्टांनी आणि स्वराज्याच्या नेमके नाडीवर बोट ठेवले. राजाला अभिषेक झाल्याशिवाय जगाची मान्यता नाही, पण प्रजेची मान्यता हवी. त्याशिवाय सर्वभौमत्त्वाचा साक्षात्कार होत नाही. शिवाय राजाची शाश्वतता पटवत नाही. हे महाराजांना पटवले आणि महाराजांनी त्यांच्याकडून राज्याभिषेक करून घेतला. ‌‌ ( ६ जून१६७४) रोजी गडावर साडेचार हजार सरदार जमले. पवित्र सप्त नद्यांचे पाणी आणले. शिवरायांनी जिजाऊंचा आशीर्वाद घेतला.

राज्यसभागृहात आल्याबरोबर साडेचार हजार राजाने मानवंदना दिली. दानधर्माचा सोहळा पार पडला. ‘हेन्री ऑक्झिडेन’ नावाचा इंग्रज अधिकारी या सोहळ्यास उपस्थित होता. ३२ मनांचे सुवर्ण सिंहासन महाराजांसाठी सजवले होते.

महाराजांचे अष्टप्रधान मंडळ त्यांच्या दोन्ही बाजूंना उभे राहिले. गागाभट्टांनी सोन्या -मोत्यांच्या झालरीचे छत्र महाराजांच्या डोक्यावर धरले ते मोठ्याने म्हणाले;” “क्षत्रियकुलासवंत सिंहासनाधीश्वर श्री छत्रपती” यांचा विजय असो. सर्वांनी जय जयकार केला. गडांवर तोफा झाल्या सर्व महाराष्ट्रभर शिवरायांचा जयजयकार झाला. “शिवराज्याभिषेक”

(६ जून इ.स १६७४ )रोजी रायगडावर महाराजांचा राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून “शिवराज्याभिषेक शक” सुरू झाले. तेव्हा पासून ‘शिवराय’ हे चलन जारी झाले व फारसी -संस्कृत शब्दकोश बनवला आणि ‘संस्कृत शब्द’ वापरणे तसेच ‘पंचांग शुद्धी’ करण्याची शक्ती केली. कृष्णदेवज्ञ’ नामक ज्योतिष्यांनी ग्रंथ लेखन करावे असे आदेश दिले व त्यांच्याकडून ‘करणकौस्तुभ’ नामक ग्रंथ ही लिहून घेतला.राज्याभिषेक अंतर्गत आणि “शिवराज प्रशस्ती” लिहिली व महाराजांनी गावा -गावात त्यांचा मोठा सत्कार केला.

शिवराज्याभिषेक राज्याभिषेकाच्या वेळेस शिवरायांचे अष्टप्रधान मंत्री मंडळ स्थापन झाले. राज्यकारभाराची निर्णयाने कामे वेगवेगळ्या मंत्र्यावर सोपवली . ते आपल्या कामाबद्दल वैयक्तिक छत्रपतींना जबाबदार असत.

मंत्र्यांना कामावर संस्कृत नावे दिली. मंत्रीपदे वंश परंपरागत न ठेवता कर्तबगारीने घोषित केले.

पंतप्रधान (पेशवा )मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे: हे मंत्रिमंडळातील सर्वोच्च पद महाराजांच्या जबाबदारी ते बघत.

पंत अमात्य( मुजुमदारी) रामचंद्र निळकंठ: हे अत्यंत महत्त्वाचे मंत्री स्वराज्यातील एकूण जमा खर्च लिहून तपासण्याचे काम करत.

पंत सचिव (सुनिल) तानाजी पंत दत्तो: हे स्वराज्यात होणारा पत्रव्यवहार व महसूल खाते यांचे लक्ष ठेवण्याचे काम करत.

मंत्री(वाकणीस) दत्ताची पंत त्र्यंबक: महाराजांचे खाजगी कारभार, महाराजांच्या कडे लक्ष ठेवण्याचे

भोजन व्यवस्था,वैयक्तिक संरक्षण देण्याचे ते काम करत.

सेनापती( सरनोबत) हंबीरराव मोहिते: स्वराज्याच्या सैन्याची घोडदळ आणि पायदळाची ते प्रमुख होते.

पंत सुमंत (डबीर) रामचंद्र त्र्यंबक: हे स्वराज्याचे परराष्ट्रमंत्री आणि खाली त्याची नियोजन व माहिती ठेवण्याचे काम करीत असेत.

न्यायाधीश (कझी-उच-ऊझत) निराजीपंत रावजी: हे स्वराज्याचे सरन्यायाधीश आणि दिवाणी व फौजदारी गुणांबाबत खटले चालवून न्याय देणे.

पंडितराव दानाध्यक्ष (सद्र महंतसिरा) रघुनाथ पंडित: हे धर्म खात्याचे प्रमुख व त्यांना धर्म ब्राह्मणांचा सन्माननीय बाबत कामे बघत.

‌ समर्थ रामदास स्वामी शिवरायांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या कार्यात सामील झाले.शिवाजी राजे संतांच्या चरणी शरण जात असत. राज्याभिषेक पूर्वी त्यांनी समर्थांची भेट घेतली. समर्थन अनुग्रह केला. संतांचे आशीर्वाद, आपली हीच खरी कमाई असे महाराज मानत असत. कोणतेही मोहिमेला निघण्याआधी महाराज संत पुरुषांचे दर्शन आवर्जून घेत. रायगडावर राज्याभिषेक झाला आणि समर्थांना त्यांच्या शिष्याने स्वराज्याची गुरुदक्षिणा दिली. रयतेचे कल्याण हे शिवरायांच्या जीवनाचे ध्येय होते.

आपल्या लेकराला विष्णुरूप प्राप्त झाले आईने पाहिले होते. तिचे डोळे तृप्त झाले होते. रायगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या पाचाडच्या वाड्यात आऊसाहेबांनी अंथरून धरले. आपल्या लाडक्या शिवबाला अंगाई गीत म्हणून दाखवणारी, त्याचे लाड करणारी, त्याला स्फूर्ती देणारी, आशीर्वाद देणाऱ्या ‘राजमाता जिजाऊसाहेब ‘

(१७ जून १६७४) मध्ये लाडक्या शिवबांना सोडून गेल्या. राजांचे कृपा छत्र हरपले राजे दुःखी झाले.

महाराष्ट्राची भाग्यविधाती, महालक्ष्मी, स्वातंत्र्य देवता ,आपल्या आत्मस्वरूपात विलीन झाली. आणि फिरंगी हरले, सिद्दी हरले आदिलशाही हरली.आई त्रैलोक्यातअमर झाली.

उत्कृष्ट योद्धा, आदर्श शासनकर्ता, प्रजाहितदक्ष कल्याणकारी जाणता राजा म्हणून जागतिक आणि विशेषत्वांनी मराठी इतिहासात त्यांचे स्थान अच्युत आहे. शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीला ‘शिवकाल’ असेही म्हणतात. शिस्तबद्धलष्कर व संघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्राकृतिक राज्य उभे केले.

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी नेतृत्व कसे असावे याचे ज्वलंत उदाहरण दाखवून दिले. स्वराज्यासाठी लढणाऱ्या प्रसंगी मदत करणारी निष्ठावान माणसे जोडली. महाराजांनी अफजल खानाची भेट, शाहिस्तेखानाचा प्रसंग, पावनखिंडीतील लढाई अशी अनेक मोहिमा फत्ते करून कठीण प्रसंगात आपले नेतृत्व सिद्ध केले व स्वराज्याच्या लढ्यासाठी प्रचंड आत्मविश्वास जनतेस जागा करणारे युगप्रवर्तक नेतृत्व हे आताच्या पिढीसाठी प्रेरणादायी ठरलेआहे. महाराजांचा गनिमी कावा, जगाने गौरवलेले अभिनव युद्धतंत्र नाविन्याचा अविष्कार आहे. कामातीलअचूकता ,शक्तीस्थळे व कमतरता शत्रुवर मात करण्यासाठी काहीतरी नवीन करण्यावर त्यांचा भर होता. आपल्याकडे असलेल्या गोष्टी नाविन्यपूर्ण करण्याचा धडा महाराजांनी आपल्याला शिकवला. सामाजिक, नैसर्गिक, भौगोलिक अभ्यास व मराठी शत्रूंची मनोधैर्य खच्चीकरण करणारे गनिमी काव्याचे तंत्र त्यांनी यशस्वी पार पाडले. प्रदेशातील किल्ल्यांची डाकडुची करण्यासोबत अनेक किल्लेही त्यांनी उभारले. राजकारभारात मराठी भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले. व्हियतनामच्या युद्धात शिवकालीन गनिमी काव्याचा आदर्श अभ्यास करून अमेरिकन सैन्याला जेरीस आणले.

गडकोटांच्या संरक्षणाची निश्चित अशी महाराजांनी व्यवस्था केली होती.प्रत्येक गड किल्ल्यावर किल्लेदार सबनीस आणि कारखानीस अधिकारी नेमलेले होते.

किल्लेदारांच्या हाताखाली सबनीस आणि कारखानीस होते.

किल्लेदार किल्ल्याचे संरक्षण आणि कारभार करणे. सगळी कारखानीस यांना आज्ञा देणे. सरकारी पत्रे व हुकूम आदेशाचे पालन करणे.

सबनीसांचे गडावरील जमाखर्चाचा हिशोब ठेवणे. गडावरील आणि गडाखालील प्रजेकडून कराची वसुली करणे.पत्रव्यवहार सांभाळणे.

कारखानीस गडावर राहणाऱ्या लोकांना धान्याचा आणि वस्तूचा पुरवठा करणे. युद्धाची वेळ तोफांना, बंदुकाना लागणार दारूगोळाची व्यवस्था करणे. गड आणि गडावर असणाऱ्या इमारतीची देखभाल आणि दुरुस्त करणे.

शिवरायांच्या काळात शत्रूपासून गड- किल्ल्याचे संरक्षण करण्यासाठी लहान मोठ्या तोफांचा वापर केला जात असे. त्या तोफा किल्ल्यांच्या तटांवर आणि बुरुजावर ठेवलेल्या असत. पुरंदर, भीम यासारख्या काही गडांवर तोफा तयार करण्याची कारखाने होते. लोखंड, पितळ,तांबे इत्यादी पासून तोफा तयार केल्या जात असत. पावसाळ्यात दिवसात तोफावरील गडांवरील तोफा गंजू नयेत म्हणून त्यांना मेणाचा लेप लावला जात असे. तुफांमध्ये शत्रूवर मारा करण्यासाठी लोखंडी दगडी व कुलपे गोळे( ज्यामध्ये शिशाच्या गोळ्या असत) यांचा वापर करत या तोफा उडवण्यासाठी स्फोटक दारूही वापरली जात असे.

शिवरायांनी या सागरी शत्रूंचा कायमचा बंदोबस्त करण्यासाठी आरमार निर्माण केले. ‘मायनाक भंडारे’ हा स्वराज्याचा शूर सरदार होता महाराजांनी त्याला आरमाराची जबाबदारी दिली होती. आरमाराच्या बळावर परकीयांने कोकणचा समुद्र ताब्यात ठेवला होता. महाराजांनी ‘कल्याण’ येथे (२४ ऑक्टोबर१६५७ )रोजी ‘स्वराज्याच्या आरमाराची मुहूर्तमेढ’ रोवली. तिथे एक किल्ला बांधला त्याला नाव ‘दुर्गाडी’ असे दिले.समुद्रातील जुने किल्ले जिंकून ताब्यात घेतले. सुवर्णदुर्ग, विजयदुर्ग यांसारखे ‘जलदुर्ग’ दुरुस्त केले. शिवरायांनी मालवण नजीकच्या कुरटे या बेटांवर ‘सिंधुदुर्ग’ हा जलदुर्ग बांधला. तसेच मुंबईजवळ ‘खांदेरीचा किल्ला’ बांधला. मराठ्यांच्या आरमारामुळे इंग्रज,पोर्तुगीज, सिद्दी आणि डच सागरावरील शत्रूंना त्यांचा दरारा वाटु लागला. त्यामुळे शत्रूंचा स्वराज्याला होणारा त्रास कमी झाला. शिवरायांनी स्वतंत्र आरमाराचे उभारणी करून त्यांच्याकडून आपले सागरी हद्द निश्चित करून किनारा पट्टी लगतच्या भागावर स्वामित्व प्रस्थापित केले. आपला समुद्र किनारा सुरक्षित केला. मध्ययुगीन काळातील भारतात शिवरायांनी उभे केलेले पहिले ‘स्वकीय आरमार’ होय. त्यामुळे छत्रपतींचा ‘भारतीय आरमाराचे जनक’ म्हणून गौरव केला जातो.

प्रत्येक वेळी जिंकू किंवा यशस्वी होऊ असे होत नाही ,तर जिंकण्यासाठी चार पावले माघार घ्यावी लागते. महाराजांच्या विषयानुसार माघार घेणे म्हणजे क्षणभराची विश्रांती घेणे तरच आपले काम होते. प्रशासनात पारदर्शकता असल्याशिवाय जनतेचा विश्वास संपादन होत नाही. आपले काम किती चांगले हे लोकांच्या आनंदावरून दिसते.कर-रचना स्त्रियांची सुरक्षितता, धर्माचा आधार चोख प्रशासन, न्यायप्रियता यातून प्रशासन सांभाळणे.जर आपल्याला यशस्वी असेल तर योग्य प्रशासन असणे महत्त्वाचे ठरते.

आपण जे खातो ते दृष्टीने आपल्याला दिसत नाही. ती दूरदृष्टी समुद्रातील ‘आरमार’ ही शिवविचारातील एक मोठे उदाहरण आहे. एखादी गोष्ट करण्यासाठी योजना किती महत्त्वाचे असते,यावरून शिवरायांनी आपल्या मोहिमा फत्ते करण्यासाठी योजना आखली. येणारे धोके जाणून घेणे,हा आयुष्याचा खूप मोठा भाग आहे. फक्त युद्ध करुन लढाई जिंकता येत नाही तर, त्याचा पाया योजनाबद्द पूर्व तयारीत असावा लागतो.

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हिंदू पातशाहचा पाया घातला. रयतेचे स्वराज्य निर्माण केले. अखंड भारत वर्षामध्ये क्रांतीची ज्योत पेटवली. शिवरायांनी कशाच्या बळावर ते स्वराज्य व स्वातंत्र्य साध्य केले? तलवारीच्या? नाही! तर ती तलवार पकडणाऱ्या बाहुंच्या बळावर अशक्य ते शक्य करून दाखवले. पण त्या बाहुंमध्ये बळ आले कुठून?’ हृदया मधून’. प्रेमाशिवाय माणसे एक होणार नाही आणि माणसे एकत्रित आल्याशिवाय समाज निर्माण होणार नाही. जर समाज नसेल तर धर्माचे कार्य काय राहते? शिवरायांनी हे बरोबर ओळखले होते. प्रेम व जिव्हाळा हे राज्यांच्या धर्म संस्थापनेतील मुख्य सूत्र होते. ज्ञानदेवांनी पाया रचला तर तुकोबांनी कळस चढवला.

महाराजांनी स्वतःची एक जबरदस्त युद्धनीती निर्माण केली. भारत वर्षातील हिंदू राजे शूर आणि पराक्रमी होते आणि त्यांचे सैनिक प्रचंड होते .मग पराभव का झाला? गाफीलपणा ! गाड निद्रा! भोळसट आशीर्वाद! आणखीन बरीच कारणे होती. भारताचे गतकालाचा इतिहास पाहिला तर दिसून येते की शस्त्राने येथे लढताना भारतीयांना हरवणे कठीण गेले, पण भावनिकरित्या कागदी करार, तह यामध्ये भारतीय फार लवकर हरले. शिवरायांच्या भाषेत म्हणायचे झाल्यास राजांनी ‘सरदारकी पेक्षा शिपाईगिरी’ जास्त गाजवली.हे भारतीय राजे युक्तीनेच लढलेच नाही तर शत्रूला सोडून देण्याचा आत्मघातकी उदारपणा ही राजे दाखवत. शिवरायांनी अवास्तव भावनाप्रधान युद्ध परंपरा बंद केली.

त्यांनी चातुर्य ,मुत्सदिगिरी,मधुर लेखणी आणि तह यांचा प्रभावीपणे उपयोग केला. शिवरायांनी जाणले की, युद्ध हे बुद्धीच्या बळावर जिंकली जातात. केवळ शस्त्राच्या बळावर नव्हे. राजी नेहमी गनिमी काव्याने लढत. कारण राजांनी महाराष्ट्राला गनिमी कावा दिला आणि समर्थ रामदास आणि गनिमी काव्याला दिले,’ नाठाळाच्या माथी हाणा काठी’ ही संत तुकारामांची शिकवण उपयोगात आणली. राजे हे ‘क्षत्रिय’ होते. क्षत्रिय म्हणजे क्षेत्राचे रक्षण करणारा तो ‘क्षेत्रकरी.’ म्हणजे ‘शेतकरी’ राजांनी काळाशी युद्ध केले. राजांनी तमागुणांशी झगडा केला. राजांनी दुर्गुणांचा खात्मा केला. सदगुणांना आश्रेय दिला. हीच राजांची युद्धनीती होय.

महाराजांनी जे स्वराज्य उभे केले ते उत्कृष्ट नियोजन व सुक्ष्म व्यवस्थापन शास्त्राशिवाय शक्य नव्हते. ‘रामायण आणि महाभारत’ हे दोन ग्रंथ म्हणजे राजांचा व्यवस्थापन शास्त्राचा अभ्यास. शिवाजी राजांचा लोकांचे जनतेची कल्याण करणे हा व्यवस्थापनाचा एक पाया होता. रयतेचे जनमत चाचपणे, त्यांचे लोक शिक्षण वत्यांच्या मूलभूत गरजा पाहणे ह्या सर्वांना राजे प्राधान्य देत. स्वराज्याचे आर्थिक नियोजन, न्यायव्यवस्था, संरक्षणसिद्धता,

परराष्ट्रखाते, धर्मकारण, राजकारण, समाजकारण यांचा अचूक समन्वय राजाने साधला होता. अवलोकन करूनच राज्याने नवा इतिहास घडवला होता. इतिहासाचा अभ्यास करूनच महाराजांनी आपल्या स्वराज्याचा भूगोल वाढवला होता. महाराज छोट्या-छोट्या गोष्टी मोठ्या बारकाईने पाहत असे हेच महाराजांचे सुक्ष्म व्यवस्थापन होते.

‌ शिवकालीन आर्थिक जीवन हे मुख्यतः शेती व्यवसायाची निगडित होते. त्यामुळे शेतीचे रक्षण व संवर्धन करणे ही धोरणे शिवरायांनी प्रामुख्याने राबवली. शेतकरी अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. मुख्य म्हणजे शिवरायांचा स्वराज्याचा मुख्य दृष्टिकोन हा शेतकऱ्यांना विशेष संरक्षण देणे. शिवरायांनी प्रतिसाठी बंधारे बांधले. कालवे, विहिरी यांची सोय केली. आणि पाणी नियोजनासाठी जनतेला उत्तेजन दिले. पाण्यावर मालकी सरकारची असते. शिवकाळामध्ये जमिनीच्या प्रतिवर शेतसारा ठरत असे. शिवाय पिकांच्या पद्धतीवर देखील ठरत असे ऊस, हळद, पालेभाज्या फळफळावळे उत्पादना वरतीनगदी कर जाई. रयतेच्या भाजीच्या देठालाही हात लावू नका असा सैन्याला आदेश फक्त आदेश होता.

शिवरायांनी स्वराज्याचा महान अर्थ जाणला होता. तो अर्थ आपल्या अर्थनितीमध्ये प्रत्यक्ष उतरण्याचा प्रयत्न त्यांनी नेहमीच केला. शिवराय एक थोर अर्थतज्ञ होते.

महाराजांची लढाई ही कोणी एका व्यक्तीची समाजातील जातीविरुद्ध नव्हती तर ती दुर्गुणांविरुद्ध ,अन्याविरुद्ध ,अहंकार विरुद्ध. संतांनी तर स्पष्ट गुरु उपदेश दिला होता की दृष्टांना धडा शिकवावा व सज्जनाचे रक्षण करा हा तुमचा धर्म आहे. शिवाजीराजे त्या सत्य धर्माचे पालन करीत होते. महाराज माणूस धर्मांचे पालन करीत होते. माणसाची माणुसकी जागृत करीत होते. तर राजांनी धर्माची उभारणी केली ती प्रेमाच्या आधारावर. राजे कोणत्या जातीचा द्वेष करत नसत. माणसातली माणुसकी ही एकच जात ठाऊक होती. राजे ज्या धर्मात जन्माला आले ते हिंदू धर्म सत्य , अहिंसा , परोपकारक, कृतज्ञता, ऋणानुबंध, भूतदया या उदात्त विचारांचा खूप सन्मान होतो.

छत्रपती शिवाजी महाराजांना आयुष्य अवघे ५० वर्षांचे लाभले . तीस-पस्तीस वर्षे त्यांनी सतत कष्ट केले. त्यांना कधीही विश्रांती मिळाली नाही. महाराजांनी सुख दुःखावर विजय मिळवला होता. सुख दुःखांच्या पलीकडे महाराज गेले होते. महाराज अजय झाले होते .अविनाशी व अभेद्य अशा काळावर मात करून राजे अमर झाले. अक्षय झाले. महाराज हे खरोखरच एक थोरयोगी होते. ही योग म्हणजे एकत्त्व, एकरूपता जीव आणि शिवाशी एकरुप हेच जीवाचे उद्दिष्ट हे शिव असते. अंतरात्मा परमात्म्याच्या प्रसादासाठी तळमळत राहतो. पृथ्वी लोक म्हणजे परमात्मा, एक प्रसाद. पण त्या प्रसादाचा उपयोग घेण्याची ज्ञानज्योत.

महाराजांनी भारत वर्षाला नव्हे तर संपूर्ण मध्ययुगाला अंध:करातून बाहेर काढले. मानवतेचा ,स्वातंत्र्याचा, महतम प्रकाश त्यांनी जगाला दिला अशा या सुर्य तेजाचे चे ऋण फेडायचे तरी कसे?

आपण त्याचे किरण होऊन जावे.

त्या प्रकाशावर मनापासून प्रेम करावे.

त्या प्रकाशाचे नित्य स्मरण ठेवावे.

तर ह्रदयात साठवावे,प्रकाशामध्ये न्हाऊन निघावे. प्रकाशमय शिवमय व्हावे.

 

शिवरायांस आठवावे|

जीवितत्व तृणवत मानावे|

इहलोकी परलोकी उरावे|

कीर्ती रुपे|

 

(३ एप्रिल १६८०) रोजी सर्वांना दुःख सागरात लोटून शिवरायांनी स्वराज्याचा निरोप घेतला. रयतेचा वाली गेला! आपल्या हायातीत महाराजांनी केवढा घडामोडी केल्या. जबरदस्त शत्रूंना नमवून महाराजांनी ‘हिंदवी स्वराज्य’ निर्माण केले. अखिल भारतात महाराजांच्या कार्याला तोड नव्हती. महाराज थोर राष्ट्रपुरुष होते.

छत्रपती शिवाजी महाराज जनतेच्या स्वातंत्र्याचे राजे होते. धुरंदर राजनीतितज्ञ, कुशल युध्दनितीज्ञ, श्रेष्ठ समाजनितीज्ञ, सुक्ष्मअर्थशास्त्र तज्ञ ,आद्य क्रांतिकारक दृष्टेपणा ,वैज्ञानिक दृष्टिकोन, अध्यात्मिक दृष्टिकोन, स्थापत्यविशारद, कायदेतज्ञ कणखर नेतृत्व ,जिज्ञासू व चिकित्सक रयतेचा राजा, संशोधक, धर्म संस्थापक, उत्तम भक्त, कलावंत ,थोर मुत्सद्दी आणि एक माणूस अश्या पैलूंनी ते घडले.शिवरायांची अशी असंख्य रूपे आम्हाला कळवळून साद घालत आहे.

या सर्व छटांचा चेहरा म्हणजे ‘युगपुरुष छत्रपती शिवाजी महाराज’ होय.

तब्बल तीनशे सत्तर वर्षे उलटी तरीही महाराजांचे विचार प्रेरणा पूरक व अखंड कार्य मार्गदर्शन करत आहे.

 

आदर्श पुत्र ,सावध नेता, कुशल संघटक, हिकमती लढवय्या, दूर्जनांचा कर्दनकाळ , सज्जनांचा कैवारी आणि नव्या युगाचा निर्माता असे शिवाजीराजांचे व्यक्तिमत्त्वाची कितीतरी तेजस्वी पैलू आहेत ते सारे पाहिले, की पुन्हा वाटते की

“शिवरायांचे आठवावे रूप |

शिवरायांचा आठवावा प्रताप |

शिवरायांचा आठवावा साक्षेप |

भू मंडळी ||”

 

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी महाराष्ट्रात केलेली स्वराज्याची स्थापना ही हिंदुस्थानाच्या इतिहासातील’ एक महान घटना’ मानली जाते. परिणामी शिवछत्रपतींचे कार्य म्हणजे स्वराज्य- स्थापनेचे, राज्यक्रांतीचे कार्य असे समीकरण होऊन बसले आहे. स्वराज्याच्या क्रांतीबरोबर तत्कालीन मराठी समाजातही क्रांती घडवून आणण्याचे अनेक कार्यें महाराजांनी केली आहेत.

स्वराज्य म्हणजे परकीय सत्तेच्या राजकीय दासापासून मुक्तता एवढाच मर्यादित अर्थ शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्यास प्राप्त होत नाही; तर परकीय सत्तेप्रमाणे स्वकीय जुलमी लोकांपासून मुक्तता,हाही अर्थ स्वराज्यात अभिप्रेत होता.त्याचबरोबर स्वराज्यात स्वधर्म व संस्कृती यांच्या संरक्षण व संवर्धन झाले पाहिजे,असाही त्यांचा आग्रह होता‌ या दृष्टिकोनातून महाराजांच्या स्वराज्याच्या कार्याकडे पाहिले की, त्यांच्या ऐतिहासिक कार्याचे महत्ता द्विगुणीत झाल्याशिवाय राहत नाही.

केवळ प्रशासन, लष्कर, आरमार, दुर्ग, व्यापार ,उद्योग या क्षेत्रात शिवाजी महाराजांनी महाराष्ट्रात नवे एक सुरू केले. तर धर्म व भाषा यासारख्या सामाजिक क्षेत्रातील नवे पांयडे पाडले. नवे दंडक निर्माण केले. धर्मांतर होऊन बाटलेल्या पूर्वश्रमींच्या हिंदूंना परत स्वधर्मात घेण्याचा पायंडा महाराजांनीच पाडला. आणि कर्मठ हिंदू समाजासमोर एक पूरोगामी आदर्श उभा केला. भाषेच्या क्षेत्रात तर अरबी व फारसी या परभाषांचा प्रभाव पराकोटीस पोहोचला होता. तर परकीय भाषांनी मायबोली मराठीला जवळ जवळ गिळंकृत केली होती. तिचे स्वतःचे अस्तित्व नष्ट केले होते. भाषा ही कोणीत्याही संस्कृतीचा आत्माच असते. या संस्कृतीचा अभ्यास परभाषांच्या मगर मिटून सोडवण्याचे महान संस्कृती कार्य महाराजांनी केले आहे.

महाराजांनी वतनसंस्थेत अमुलाग्रह सुधारणा घडवून आणली, ती त्याच्या ऐतिहासिक कार्याचा एक तेजस्वी पैलू ठरावा, इतकी महत्त्वपूर्ण आहे. संपूर्ण शिवकालीन मराठी समाज हा खालपासून ते वरपर्यंत वतनाधिष्ठित असल्याने वतन संस्थेत होणारा बदल हा सर्व समाजात बदल घडवून आणणारा ठरणे हा स्वाभाविक होते. हा बदल सामान्य नव्हता. शेकडो वर्षे पिढ्यानपिढ्या वतनदार मंडळी रयतेची आणि ग्रामीण भागातील छोट्या- छोट्या व्यवसायिकांची पिळवणूक करीत होती. ही पिळवणूक महाराज आणि नव्या व्यवस्थेत बंद पडली. गरीब रयत ही बलिष्ट वतनदारांच्या जुलूम जबरदस्तीतून मुक्त केली . राजकीय स्वातंत्र्य बरोबर महाराजांनी रयतेस सामाजिक स्वातंत्र्य देण्याचा प्रयत्न केला.

शिवाजी महाराजांची परिसर सुदृश्य नजर मराठी मुलखांवरून फिरू लागली. आणि रयतेच्या आयुष्याचे सोने होऊ लागले. महाराजांच्या या भूतो न भविष्यती उद्योगाकडे शत्रू पक्ष चमत्कार म्हणूनच पाहत होते. कोणी म्हणे शिवाजीला गुप्त होण्याची कला अवगत आहे, तो आकाशात उडतो, त्याला चेटुक येते. रूप बदलतो. खरोखरच महाराजांचे धाडसी जीवन हे विलक्षण असे चमत्काराने व्यापले होते. महाराज हे सदा सावध होते. ते कधीही गाफील राहत नसत. छत्रपती त्यांना स्वतःला मात्र याची जाणीव होती की हा चमत्कार म्हणजे आपल्या आईची जिजाऊंनी केलेले संस्कार आणि संतांचे आपल्या कार्याला असलेले आशीर्वाद याचे फळ होते. महाराजांच्या लेखी मात्र हा संपूर्ण साक्षात्कार होता. महाराजांच्या मनात आपले देव, देश, धर्म, संस्कृती, संत- महर्षी ,वाढ-वडील, आपले कुटुंबीय आपली जनता, आपले सवंगडी यांच्या प्रति नेहमीच कृतज्ञता भाव होता. महाराज निष्काम कर्मयोगी होते. श्रीकृष्ण भगवंताने अर्जुनाला क्षेत्रावर जे गीता रूपे मार्गदर्शन दिले होते. तेच शिवरायांनी प्रत्यक्षात आचरणात आणले होते. राजांना स्वराज्याची ब्रह्मानंदी कळाली होती. स्वराज्य म्हणजे एक त्याची प्रकारची समाधी अवस्था होती. स्वराज्य म्हणजे त्यांचा श्वास होता. स्वराज्य हा त्यांचा मोक्ष होता.

ह्या हिंदुस्थानामध्ये अनेक राजे शूर राजे जन्माला आले, परंतु शिवाजीराजा हा त्या सर्वांचा मुकुटमणी होता; आणि यापुढेही राहील. भगवान श्रीकृष्ण नंतर भारत वर्षाने असा राजा प्रथमच पाहिला. केवळ भारतालाच नव्हे अखिल विश्वाला अंधारापासून वाचवण्याचे महान कार्य शिवाजी महाराजांनी केले. त्यांच्या कार्यामुळे माणूस संस्कृतीला व भारतीय संस्कृतीला एक नवी विधायक दिशा मिळाली. त्यांनी समस्त मानवजातीवर केलेले हे महान उपकार आम्ही कदापिक फेडू शकणार नाही. युगानुयुगे महाराज यांचे नाव त्रिखंडात गाजत राहील. अशा या थोर विश्ववंदनीय युगपुरुषांना पुण्यश्लोक राजाला आमचे कोटी कोटी प्रणाम !

रयतेच्या या लाडक्या राजाला आपल्या सर्वांचा मानाचा मुजरा

   || रायगडावर खडे पसरले

शिवरायांच्या पायी |

हिरे-माणिक तीआम्हाला

दुसरी दौलत नाही ||

जय भवानी | जय शिवाजी |